Кылъёс
Удмурт кыл
Удмурт кыл (азьвыл кутӥське вал «вотяк» нимын, али со вужмем ним ини) пыре Урал кыл-семьяе. Сое бырись кылъёс пӧлы пырто, малы ке шуоно калык пӧлын ужъюгдурез лябӟемын. Вӧлмемын Удмурт Кунын (Удмуртия), кудӥз интыяське Ватка, Чупчи но Кам шуръёс вискын, Мусколэсь шунды ӝужан пала ог 1200 иськемын луэ. Тросэз удмуртъёс уло Казахстанын, озьы ик Россилэн пичи но бадӟым каръёсаз. Берпуметӥез, 2010 арын ортчытэм Россиысь огъя калыкез лыдъян-чотан возьматӥз, удмуртэн ассэ 552 299 адями лыдъя шуыса, нош удмурт сямен, кызьы вераз ачиз калык, вераське 324 338 адями (берло аръёсы та лыдпус синэ). Тросэз Россиысь удмуртъёс (ог 410 000 адями) уло Удмуртиын, озьы ик лачаксэ пумитаны луэ бускель кунъёсысь но: 23 000 адями Татарстанын, 21 000 – Башкортостанын, 21 000 – Перм улосын но 13 000 – Киров улосвылын. 2010 арын ортчытэм лыдъян-чотан дыръя Удмуртиын улӥсьёс пӧлысь 247 000 пала адями удмурт кылэз вордӥськем кылыныз нимаз.
Удмурт кылын висъяло ньыль вераськет. 2002 арын ортчытэм калык лыдъян-чотан бӧрсьы уйпал вераськетэ пырись бесерман диалектэз (3100 пала) эскеро нимысьтыз кыл кадь. Уйпал вераськет ӟуч кыл зӥбет улэ сюриз; шор вераськет, лымшор но сьӧрлось вераськетъёсын туж зол шӧдӥсько татар но башкир калыкъёсын ӵош улэм пытьыос. Удмурт кыллэн вань литературной эсэпез.
Али дырын удмурт кыл кутӥське ӵемысь семья куспын но эшъёс пӧлын вераськыку. Удмуртилэн кун кылыз ке но лыдъяське, элькунын удмурт кыллэн сокем ик бадӟым данэз ӧвӧл: со уг кутӥськы, кылсярысь, кусып-тодос (политика) яке кат радъян удысъёсын. Озьы ке но сое куто радиоын но телевидениын, газет-журналъёсын, дышетон но лулчеберлык удысын, озьы ик вотэсын.
Манси кыл
Манси кыл (азьвыл кутӥське вал «вогул» нимын, али вужмемын ини) пыре Урал кыл-семьяе. Али дыре бырись кылъёс пӧлы пыртэмын. Вӧлмемын Ханты-манси улосвылын Сибирьлэн шунды пуксён палаз. Берпуметӥез, 2010 арын ортчытэм Россиысь огъя калык лыдъян-чотанэз эскероно ке, мансиен ассэ лыдъя вал 12 269 адями, нош манси кылын вераське вал 938 адями гинэ (арысь аре нырысетӥез лыдпус будэ вал, нош кыкетӥез лыдпус – синэ).
Тросэз Россиысь мансиос (10977 адями) уло Ханты-манси улосвылын, кудӥз тодмо озьы ик Югра нимын, нош куд-огез – соин бускель улосвылъёсын: 637 адями Тюмень улосвылын, 251 адями Свердловск улосвылын но 8 адями Коми Кунын.
Нырысь-валысь манси кылын висъяло вал 4 вераськет, но ваньмыз ик соос пӧлысь али дырозь ӧз кыле ни. Ог ӝыны даур талэсь азьло – кытын ке 1950-тӥ аръёсын – чылкак ышиз-быриз лымшор манси вераськет, нош со бӧрсьы кӧня ке берлогес – шунды пуксён палась вераськетъёс но. Шунды ӝужан палась вераськетъёс сярысь ке верано, соиз сярысь но верасько ышем-бырем кыл сярысь кадь, но берло дырысь луд выл эскеронъёс возьматӥзы, али дырын вань на шуыса шунды пуксён палась куд-ог вераськетэн вераськисьёс. Манси кыллэн дӥнез луэ сосьва диалект, кудӥз пыре уйпал вераськетъёс пӧлы.
Али манси кылын верасько семья куспын но эшъёс куспын. Та кыллэн ӧвӧл официальной инлыкез, со палэнын сылэ экономика, кусып-тодос (политика) но катрадлык удысъёслэсь. Озьы ке но куд-ог газет-журналъёсын, дышетсконын но лулчеберет удысын манси кыл кутӥське. Манси кылын текстъёсыз луэ шедьтыны вотэсбамъёсысь но.